Wat zijn leugensystemenWAT ZIJN LEUGENSYSTEMEN?
In de science-fictionfilm “The Matrix” van de gebroeders Wachowski legt de opstandelingenleider Morpheus (gespeeld door Laurence Fishburne) aan Neo (Keanu Reeves) uit hoe de wereld in elkaar zit. “De Matrix is overal om ons heen. Je kunt het zien als je naar buiten kijkt of naar de tv. Het bedekt je ogen zodat je de waarheid niet ziet. De waarheid dat je een slaaf bent. De gevangene van je geest.” En later, als Neo bevrijd is uit de schijnwereld van de Matrix en in de werkelijke wereld terecht is gekomen, vervolgt hij: “Wat is de Matrix? Controle. De Matrix is een virtuele droomwereld die ons onder controle moet houden. Zolang de Matrix bestaat, zal de mens nooit vrij zijn.”
In deze filmwereld hebben computers en machines de heerschappij op aarde overgenomen en gebruiken de lichamen van mensen voor hun energievoorziening. De geesten van alle mensen zijn ondergebracht in de parallelle virtuele schijnwereld van de Matrix. Waarom de nieuwe digitale heersers dat gedaan hebben wordt in de film niet duidelijk. De Duitse filosoof Markus Gabriel suggereert dat hersenen die mooie illusies hebben misschien fysiek beter blijven dan hersenen die weten dat ze misbruikt worden en daardoor verpieteren. Om een mogelijke opstand te voorkomen zijn agenten (programma’s van het systeem) voortdurend op zoek zijn naar de eerste tekenen van afwijkend en potentieel opstandig gedrag om een rebellie al in de beginfase te breken. “The Matrix” is een ver doorgevoerde fantasie, maar laat onze wereld in afgezwakte vorm niet een enigszins vergelijkbare situatie van leugens en misleiding zien?
Sinds het Neolithicum, vanaf 10.000 jaar geleden, worden samenlevingen overal op de wereld beheerst door elites. Deze elites willen overal twee dingen: ze willen de absolute macht en ze willen een aanzienlijk deel van de door de bevolking geproduceerde welvaart naar zich toesluizen. Hoe krijgt een kleine elite, die misschien maar 1% van de populatie uitmaakt, het voor elkaar om de overige 99% onder controle te houden? Daar zijn twee methoden voor. Omdat ze de macht hebben kunnen ze geweld gebruiken of daarmee dreigen om de ondergeschikten in het gareel te krijgen. Geweld kan echter contraproductief werken als het leidt tot een houding van verzet waardoor tegengeweld kan ontstaan. En de elite weet dat ze door de massa vermorzeld kan worden als deze massaal in actie komt. Geen enkel geweld is dan nog toereikend.
Een tweede methode is het creëren van ideologieën, mythen, grote verhalen, godsdiensten met een door God gegeven orde, kortom leugens om de positie van de elite te verklaren en te rechtvaardigen. Als de massa deze voortdurend herhaalde ideeën accepteert wordt de onderdrukking feitelijk geïnternaliseerd en wordt het concept van verzet en opstand al bij voorbaat onschadelijk gemaakt. In de praktijk gebruiken elites beide methoden met wisselende intensiteit, waarbij dictaturen meer geweld gebruiken en democratieën meer leugens.
Leugens en leugensystemen
In mijn eerste reisboek “India verlaten” onderzocht ik waarom mensen op reis gaan en waarom ze altijd positieve verhalen over hun reizen vertellen. Niet alleen de reisindustrie stelt vakanties en reizen als eenzijdig positief voor (dat zou nog te begrijpen zijn), maar ook reisjournalisten, reisschrijvers en elke individuele reiziger. Terwijl reizen, en dat weet iedereen, ook heel vaak lastig, afmattend, irriterend en gevaarlijk kan zijn. Toch wordt deze kant van het reizen systematisch uit de beeldvorming verwijderd. Ik kwam tot de conclusie dat het toerisme een “systeem van leugens” is met de bedoeling de huidige samenleving in stand te houden. Door mensen in een dolgedraaide, overspannen maatschappij de uitlaatklep van vakantie te bieden (die uiteraard altijd “goed” is) kunnen zij blijven functioneren en hoeven geen structurele veranderingen aangebracht te worden.
Achteraf beschouwd ben ik in mijn reisboeken voortdurend met leugens bezig geweest. Met de leugens van de globalisering in “Terra cognita”, de leugens van de hulpindustrie in “De fonteinen van Herodotus” en met de linkse leugens in “De Rode spoorlijn”. Louter losse leugens hebben echter niet de potentie waarover ik het in mijn eerste boek had: het in stand houden van de bestaande maatschappelijke (politieke en economische) structuur. Daarvoor is een “systeem van leugens” nodig, een leugensysteem.
De term “leugensysteem” is al eerder gebruikt en de oudste vermelding vond ik in een hoofdartikel van het toen nog illegale “Trouw” van 9 februari 1945 waarin de val van het nazi-regime voorzien werd. “Het is daarom goed er ditmaal nog eens even bij stil te staan en ons rekenschap te geven van welk duivelsch gevaarlijk en geperfectioneerd leugensysteem wij staan verlost te worden.” Toch lijken deze en andere gebruikers van het begrip niet meer aan te duiden dan “een verzameling leugens”. Terwijl het substantief “systeem” toch veel meer lijkt aan te geven. Ik doe daarom een poging dit begrip meer inhoud te geven.
Een leugensysteem is een samenhangend geheel van leugens op een bepaald terrein met de bedoeling de bestaande maatschappelijke orde in stand te houden en de belangen van de elite te dienen. Dankzij leugensystemen kunnen de macht en excessieve welvaart van de elite gewaarborgd worden waarbij het gebruik van geweld (of het dreigen daarmee) geminimaliseerd kan worden. Leugensystemen zijn overlevingsstrategieën van de elite en de meest rationele en geperfectioneerde manier van machtsuitoefening. Door de ideeën van mensen, hun mentaliteit en wereldbeeld te beheersen kunnen zij ertoe gebracht worden een onrechtvaardig politiek en economisch systeem te tolereren, te accepteren en zelfs te verdedigen. Elk leugensysteem (toerisme, gezondheidsvoorlichting, feminisme, democratie, liefde etc.) beslaat slechts een deel van de maatschappelijke werkelijkheid, maar de combinatie van alle leugensystemen op alle mogelijke terreinen geeft het door de elite gewenste resultaat: handhaving van de status quo.
Leugensystemen en complottheorieën
Complottheorieën hebben de onbedoelde uitwerking dat zij direct worden afgewezen. Zodra iemand met een complottheorie komt is de automatische reactie veelal: “O, een complottheorie!” Met andere woorden: zij is onjuist. Alsof de geschiedenis niet van de complotten aan elkaar hangt (het complot tegen Caesar, Wallenstein, Hitler). Een theorie van leugensystemen is echter geen complottheorie.
Een complot wordt opgezet door een klein aantal mensen, een leugensysteem wordt gedeeld niet alleen door de elite maar door het grootste deel van de bevolking. Een complot wordt bewust opgezet door de complotteurs; een leugensysteem groeit onbewust harmonisch en automatisch vanuit de behoefte de samenleving in stand te houden. Complotteurs weten dat ze bedriegen terwijl de aanhangers van een leugensysteem overtuigd zijn van de waarheid die het systeem verkondigt. Een complot heeft een beperkt doel (bijvoorbeeld een staatsgreep) terwijl een leugensysteem een heel breed doel heeft: handhaving van de bestaande maatschappelijke orde. Vooral door de massale deelname aan het leugensysteem en de volstrekte overtuiging van de waarheid en juistheid ervan zijn leugensystemen veel belangrijker en invloedrijker dan complotten.
Enter the Matrix
Om meer over leugensystemen te weten te komen zullen we een aantal ervan afzonderlijk gaan onderzoeken. Daarbij zullen de meest voor de hand liggende als godsdienst, reclame en politieke ideologieën niet behandeld worden. Niet omdat zij geen leugensystemen zijn (dat zijn ze wel), maar omdat ik ervoor gekozen heb minder evidente voorbeelden te nemen; onderwerpen vaak waarbij iedereen van de juistheid en waarheid overtuigd is. Speciaal bij die gevallen zal de perfectie en geraffineerdheid van leugensystemen duidelijk worden en zal blijken hoe zij ons in een schijnwereld onderdompelen.
Uitdrukkelijk moet gesteld worden dat niet de hele wereld uit leugens en bedrog bestaat; waarheid is er nog altijd te vinden. Dat is het verschil met de filmwereld van “The Matrix”. We zouden onze wereld daarom een halve Matrix kunnen noemen. Het komt erop aan te weten welke helft echt is en welke helft schijn. Daarvoor moeten we de Matrix binnengaan!
